Ushbu sahifada biologiya terminlari, atamalar va tushunchalar izohli lug‘ati bilan yaqindan tanishib chiqishingiz mimkin.
Biologiya (yunoncha βίος, bios, «hayot»; va λόγος, logos, «bilim») hayot va u bilan bog‘liq masalalar tadqiqotidir. U empirik fanning jonli organizmlarning tuzilishi, funksiyalari, o‘zgarishi, kelib chiqishi, evolyusiyasi va o‘lishini o‘rganuvchi sohasidir.
U turli organizmlarni saralaydi, ularning ishlashini, turlarning paydo bo‘lishini, ularning o‘zaro va atrof-muhit bilan munosabatlarini tasvirlaydi. Biologiya botanika, zoologiya, fiziologiya kabi turli sohalarga bo‘linadi.
A
Abaziya — (yun. a — inkor qo‘shimchasi, basis — qadam) bemorning mutlaqo yura olmay, hatto tik tura olmay qolishi; uning oyoqlari falaj bo‘lmasada, muvozanatni saqlay va umuman o‘zini eplay olmaydi. U o‘rnidan tik turishi va qadam qo‘yishi bilanoq oyoklari ishlamay yiqilib tushishi mumkin. Kasallik bosh miya peshona qismining shikastlanishi kuzatiladi.
Abbreviatsiya — (lot. abbreviate — qisqarish) — a’zolar yoki ular qismlarining individual rivojlanish jarayonida qisqarishi. Abbreviatsiya onto-genezning oxirgi shakllanishi bosqichi izdan chiqishi natijasida ro‘y berib, bu avlodlarda a’zolarning to‘liq rivojlanmay qolishiga olib keladi.
Aberratsiya — (lot. aberratio – onic – o‘zgarish) xromosomalar tuzilishidagi o‘zgarishlar.
Abiogenez — (yunoncha — inkor qo‘shimchasi, bio va genezis — kelib chiqish, paydo bo‘lish) tirik tabiatda mavjud bo‘lgan organik birikmalarning organizm ishtirokisiz nobiologik yo‘l bilan hosil bo‘lishi; — tirik mavjudotlarning paydo bo‘lishi, ya’ni hayotning vujudga kelishi haqidagi zamonaviy nazariyadir.
Ablastinlar — ingibitorlar, organizmdagi maxsus bo‘lmagan himoya vositasi. Ular kasallik qo‘zg‘atuvchisining (virusning) ko‘payishiga to‘sqinlik qilish xususiyatiga ega.
Aborigen — (lot. ah dan, abarigetds – boshdan boshlab) – mahalliy sharoitlarga yaxshi moslashib olgan o‘simlik va hayvonlar, ya’ni muayyan mamlakat yoki joyning tub yerli xayot kechiruvchilari.
Absorbentlar — (lot. absorbentia – yutuvchi) – absorbiyalovchi, yutuvchi, surib oluvchi, shimuvchi moddalar. Masalan, aktivlangan ko‘mir, eritrositlar.
Avidin — (avidinum – oksilning tarkibiy qismi) – hayvon va parrandalar tuxumidagi glikoproteidlar bo‘lib, ular iste’mol qilinganda suvda erimaydigan, biologik jihatdan faol bo‘lmagan majmua hosil qiladi.
Aviditet — (fr. avidite, lot. aviditas – ochkuzlik) antitelalarning antigenlarga yaqinligi, immun reaksiyalarning tezligi va to‘liqligi hamda antigen va antitelalarning birikishidan hosil bo‘lgan barqaror majmua.
Avirulent — (gr. a – inkor, virulentus – kasallik qo‘zg‘atish qobiliyati) ma’lum mikroorganizmlar va viruslar to‘dasining belgili kasallik ko‘zg‘atish qobiliyatiga ega bo‘lmagan xili.
Avitaminoz — (yun. a — inkor qo‘shimchasi va vitaminlar) organizmda vitaminlar yetishmasligi natijasida paydo bo‘ladigan kasallik.
Avtoklav — (gr. autos – o‘zi, lot. clavis – qulf, yopqich) laboratoriyalarda ishlatiladigan idishlarni, maxsus kiyimlarni, ozuqa muhitlarni bosim ostida (2,5 atm. gacha), tuyingan suv bug‘i ta’sirida, 138°S da virus va mikroorganizmlardan zararsizlantiruvchi asbob.
Avtoliz — (gr, autos, lisis – erish) organizm to‘qimalari tarkibidagi fermentlar ta’sirida hujayralarning o‘z-uzidan erishi, parchalanishi.
Avtogamiya — Avtogamiya (avto va yun. gamos — qo‘shilish) 1) yuksak o‘simliklar (donli ekinlardan — bug‘doy, suli, arpa va boshqa, dukkaklilardan — no‘xat, loviya; butgullilar va chinniguldoshlarga mansub ko‘pgina yovvoyi o‘tlar)ning o‘z-o‘zidan changlanishi va urug‘lanishi. 2) bir hujayrali organizmlar (diatom suvo‘tlar, sporaliklar, ba’zi amyobalar)da ikki yadroning qo‘shilishi natijasida o‘z-o‘zidan urug‘lanish jarayoni.
Avtomiksis — (avto va yun. mixis — surilish, qo‘shilish) bir individga mansub jinsiy hujayralar (gametalar)ning qo‘shilishi, o‘zidan urug‘lanishi. Bir hujayrali hayvonlar, ko‘pgina zamburug‘lar va qisman diatom suvo‘tlar orasida keng tarqalgan.
Avtotomiya — (avto va yun. tome — kesib tashlash) bir qancha hayvonlarda yirtqich hayvon changaliga tushib qolganida himoya tariqasida tanasining biror qismini beixtiyor uzib tashlashi.
Avtotrofizm / avtotropizm — biror tashqi omil ta’sirida bukilib qolgan o‘simlik organlarining oldingi holatini tiklab olish xususiyati. Masalan, boshoqli o‘simliklarning yomg‘ir ta’sirida yotib qolgandan keyin yana boshog‘ini tiklab olishi.
Avtotrof organizmlar — (autos — o‘zim, trophe — oziqlanish) fotosintez yoki xemosintez jarayonida noorganik moddalardan organik birikmalarni xosil qiluvchi organizmlar.
Agglyutinatsiya — (lat. agglutinato — yopishish) suyuqliklardagn zarrachalar (bakteriyalar, eritrositlar va boshqa xujayra elementlari) ning bir-birnga yopishib, g‘ujlanib qolishi.
Agglyutininlar — qon zardobida hosil bo‘lib, ular ta’sirida yopishib, g‘ujlanib (agglyutinatsiyalanib) qolgan organizm uchun yot moddalar.
Agoniya — (yun. agonia — kurash) o‘lim talvasasi. Uning o‘ziga xos belgilari: bosh miya faoliyatining zaiflanishi, xirillash, hushdan ketish, nafas olish va yurak urishining bir tekis bo‘lmasligi, ko‘z qorachig‘ining kengayishi, reflekslarning asta-sekin yo‘qolishi, oyoq va badanning sovishi, rang bo‘zarishi, tananing ko‘kimtir tus olishi.
Adaptatsiya — (lot. adaptatio — moslashish) organizmlarning evolyusiya jarayonida yuzaga kelgan yashash sharoitiga moslashuvi.
Akklimatizatsiya — (lot. ad — uchun, ga, klimas — iqlim) organizm uchun yangi bo‘lgan yoki o‘zgargan iqlim sharoitiga moslashish.
Aksostil — ko‘p xivchinln sodda hayvonlarning butun tanasi bo‘ylab yo‘nalgan zich elastik ip.
Aktiniyalar — (actinlaria) oltinurli yagona (ba’zan kolonial) marjon poliplar.
Aktinomikozlar — nursimon zambururlar (Astinomyces) guruhiga oid parazitlar — zambururlarni keltirib chiqaruvchi kasallik.
Aktinomisetlar (Actinomycetalis) — uzun, hujayralarga bo‘linmagan nursimon misellalardan iborat bakteriyalar guruhiga yaqin organizmlar. Ular tuproqda yashaydi va sporalar halqasini hosil qiladi ko‘payadi; parazit hamda saprofit shakllari bor.
Allel — (grek. allyelon — bir-biriga mos, o‘zaro) allelomorf, ya’ni gen ayrim strukturaviy holatlarining imkoniyatlaridan biri.
Allergiya — (grek. allos — boshqacha, ergon – ta’sir) organizmga yot bo‘lgan antigenlar (mikroblar, yot oqsillar va boshqa omillar ta’sirida yuzaga keladigan organizmning o‘ta sezgirligi.
Albinizm — (lot. albus — oq) muayyan turdagi organizmlarga xos normal pigmentatsiyaning tug‘ma bo‘lmasligi.
Amyobiaz — (Entamoeba histolytica) dizenteriya amyobasi, qo‘zg‘atadigan ichak kasalligi.
Amniotlar — (Amniota) yuqori darajadagi umurtqalilar — sudralib yuruvchilar, qushlar va sutemizuvchilar guruhi. Ular Homilasining taraqqiyoti muvaqqat (provizor) organlar (amnion, xorion, allantois) hosil bo‘lishi bilan bog‘liq.
Anabioz — organizmning tirikligini ko‘rsatib turuvchi belgilari ko‘rinmay qolgan darajada hayotiy jarayonlari sustlashib ketgan holati. Zarur sharoit tug‘ilishi bilan hayot faoliyagi qayta tiklanadi.
Anaboliya — embriogenez taraqqiyoting so‘nggi bosqichida (morfogenez oxirida) yangi belgining qo‘shilishi; filoembriogenez shakllaridan biri. «Anaboliya» atamasini A. N. Seversev (1912) taklif qilgan.
Anaeroblar — (an — inkor etuvchi old qo‘shimcha, ayeg — havo, bias — hayot) — erkin kislorod bo‘lmagan muhitda yashay oladigan organizmlar.
Androgenez — (grekcha ander — erkak va genesis — taraqqiyot) — urg‘ochi jinsni xujayra yadrosining shikastlanishi oqibatida faqatgina otalik yadrosi tutgan urug‘langan tuxum xujayra taraqqiyoti, ya’ni erkakcha partenogenez.
Anizogametalar — (grek, anisos — bir xil bo‘lmagan, gemetes — er, gemete — xotin) o‘lchamlari bir xil bo‘lmagan gametalar (yirik mikrogametalar va mayda mikrogametalar). Sinonimi — geterogametalar.
Anizoxromiya — hujayralar buyalishining har xil darajasi.
Anizositoz — (grek, anisos — bir xil bo‘lmagan, cytos — hujayra) hujayralarning, masalan, ayrim qon kasalliklarida eritrositlarning har xil kattalikda bo‘lishi.
Anti — (grek, anti — qarshi) biror narsaga qarama-qarshi, zid, aks ma’nosini anglatuvchi old qo‘shimcha.
Antigenlar — taxassus immun javobini chaqirishga qodir bo‘lgan organizm uchun yot oqsillar.
Antimutagenlar — o‘z-o‘zidan ruy beruvchi yoki ataylab vujudga keltiruvchi mutatsiyalar chastotasini susaytiruvchi omillar.
Antiseptika — kasallik keltirib chiqaruvchilarni zararsizlantirishga qaratilgan davolash-profilaktika muolajalari kompleksi.
Antitelalar — organizmga yot oqsil kirganda hosil bo‘ladigan va shu yot oqsilning zararli ta’sirini yuqotadigan oqsil moddalar.
Antropo — murakkab so‘zlarning odamga tegishli ma’nosini anglatuvchi qismi.
Antropogenez — odamning kelib chiqishi; uning jamoa shakllanish jarayonida tur sifatida takomillashishi.
Apomiksis — pushtning taraqqiy etishi urug‘lanmasdan kechadigan kupayish usuli; organizm ko‘payishining jinsiy jarayonsiz ro‘y berishi.
Aromorfoz — hayotiy muhim organlarni qamrab olib ularning tuzilishi va hayot faoliyatini mukammallashishga, ya’ni morfofiziologik progressga olib keladigan tarixiy taraqqiyot jarayonida yuzaga kelgan organizmlardagi o‘zgarishlar.
Aseptika — jarohatni turli mikroorganizmlar tushishidan asrash uchun unga tegadigan barcha buyumlarni fizikaviy metodlar yordami bilan zararsizlantirish.
Assimilyasiya yoki Anabolizm — tashqaridan kirgan moddalarni organizmga qabul qilish, o‘zlashtirish va organizmning o‘z moddasiga aylantirish. U organizm bilan atrof-muhit o‘rtasidagi modda almashinuvi jarayonining bir tomoni hisoblanadi.
Atavizm — uzoq ajdodlarga xos belgi va xossalarning organizmda paydo bo‘lishi.
Autbriding — (ingl. out — chet, tashqari breedihg urchitish, kupaytirish) — bir turning qarindosh bo‘lmagan shakllarining chatishishi.
Autosomalar — (grek, autos — o‘zi, soma — tana) jinsiy bo‘lmagan, ya’ni ikkala jins individida ham bir xil tuzilishga ega bo‘lgan xromosomalar.
B
Binar bо‘linish — bir hujayrali organizmlarning bо‘linish usuli.
Biogen element — tirik organizmlar tarkibiga kiruvchi kimyoviy elementlar.
Biologik progress — (lotincha progressus – “oldinga harakat”) organizmlarning ma’lum sistematik guruhlarining tashqi muhit sharoitlariga moslanishi bilan bog‘liq yuksalishini ifodalovchi evolyutsiya yo‘nalishi.
Biologik regress — (lotincha regressus – “qaytish”, “tubanlashish”) – organizmlar yashash sharoitiga moslanishlarining susayishini ifodalovchi evolyutsiya yo‘nalishi.
Biosfera (yunoncha bios – “hayot”, sfera – “shar”) — yerning tirik organizmlar tarqalgan qobigʻi. Biosferaning yuqori chegarasi ozon qatlami bilan belgilanadi.
Biosistema — o‘zaro aloqador va bir-biriga ta’sir ko‘rsatadigan, muayyan funksiyani bajaradigan, rivojlanish, o‘z-o‘zini barpo etish va atrof-muhitga moslanish qobiliyatiga ega biologik obyektlar.
Biotexnologiya — (yunoncha bios – “hayot”, techne – “mahorat”, “sanʼat”, logos – “taʼlimot”) – qishloq xoʻjaligi, sanoat va tibbiyotning turli sohalarida tirik organizm va biologik jarayonlardan foydalanadigan sanoat usullari majmui.
Biotop (yunoncha bios – “hayot”, topos – “joy”) — yer sirti (quruqlik yoki suv havzasi)ning muhit sharoitlari bir xil va muayyan biotsenoz bilan band boʻlgan qismi; turlarning makoni.
Buferlik — hujayra ichki muhitining kuchsiz ishqoriy holatda doimiy saqlash xususiyati.
Ch
Cheklovchi omil — tirik organizm, tur, jamoaning hayotiy faoliyati va rivojlanishini susaytirib yoki to‘xtatib qo‘yadigan omil.
D
Deletsiya — xromosoma bir qismining yo‘qolishi.
Denaturatsiya — birlamchi strukturasini saqlagan holda turli omillar ta’sirida oqsil tabiiy tuzilishining buzilishi.
Dissimilyatsiya (parchalanish) — organik moddalarning parchalanishi natijasida energiya ajralishi bilan boradigan jarayon.
Dizruptiv — bir populyatsiya doirasida bir-biridan farqlanuvchi bir nechta polimorf formalarning hosil bo‘lishiga olib keluvchi tabiiy tanlanishning bir shakli.
Duplikatsiya — xromosoma ayrim qismining ikki hissa ortishi.
E
Ekologik nisha — turning biotizim sifatida mavjudligini belgilab beruvchi barcha abiotik va biotik omillarning yig‘indisi.
Ekosistema (yunoncha oikos “uy”, “yashash joyi”) — biologik sistema sifatida o‘zaro moddalar almashinuvi orqali bog‘langan tarkibiy qismlar – biotop (yashash muhiti) va biotsenoz (tirik organizmlar jamoasi)dan tashkil topgan ochiq sistemalar. Masalan, hovuz, koʻl, oʻrmon, chiriyotgan toʻnka va tuvakdagi gul.
Embriogenez — (yunoncha embryon – “embrion”) tuxum hujayraning urug‘lanishidan boshlanib, yosh organizmning tug‘ilishi yoki tuxum qobig‘ini yorib chiqishi bilan yakunlanadigan jarayon.Endonukleaza — DNK zanjirining kesuvchi qismlari (restriktaza).
Endotsitoz (endo – “ichkari”, sitoz – “hujayra”) – plazmatik membrananing yirik molekulalar yoki ular yig‘indisidan hosil bo‘lgan yirik zarrachalarni o‘tkazish xususiyati.
Eukariotlar — (yunoncha eu – “haqiqiy”, “yaxshi”, kario – “yadro”, “mag‘iz”) – hujayrasida yadro to‘liq shakllangan organizmlar (zamburug‘lar, lishayniklar, o‘simliklar, hayvonlar).Evolyutsiya – organik olamning vaqt mobaynida о‘zgarib borishi.
Evribiontlar — (yunoncha eurys – “keng”, biontos – “yashovchi”) – keng ko‘lamda o‘zgaruvchan muhit sharoitida yashashga moslashgan yoki chidamlilik chegaralari doirasi keng bo‘lgan organizmlar.
F
Fagotsitoz — (yunoncha fageo – “yemoq”, “hazm qilmoq”) – oqsillar, polisaxaridlar, asosan, qattiq zarrachalarning hujayra kirish jarayoni.
Filogenez — (filon – “ajdod”, genezis – “kelib chiqish”) – organizmlarning tarixiy taraqqiyoti.
Fototropizm — (yunoncha trope – “burilish”) yorug‘lik ta’sirida o‘simliklarning harakatlanishi, bunda harakat yo‘nalishi yorug‘lik yo‘nalishiga bog‘liq.
E
Evribiontlar — (yunoncha eurys – “uzun”, bios – “hayot”) keng tolerantlik chegaralariga va ekologik sharoitda sezilarli o‘zgarishlarga ega bo‘lgan, katta hududlarni egallay oladigan organizm turlari.
G
Gameta — organizmlarning jinsiy ko‘payishida hosil bo‘ladigan erkaklik va urg‘ochilik jinsiy hujayralari.
Gaploid — jinsiy hujayralardagi xromosomalar to‘plami.
Genetik kod — oqsillar tarkibiga kiruvchi har bir aminokislotaning nuklein kislotalarda ketma-ket joylashgan uchta nukleotid (triplet, kodon) yordamida ifodalanishi.
Genetika — barcha tirik organizmlarga xos bo‘lgan irsiyat va o‘zgaruvchanlik qonuniyatlarini o‘rganuvchi fan.
Genetik muhandislik — hujayra genetik apparatiga o‘zgarish kiritish orqali rekombinant DNK yaratish va shu asosda yangi biologik xususiyatlarga ega obyektlarni hosil qilish imkonini beruvchi usullar va texnologiyalar yig‘indisi.
Genotip (genos – “avlod”, tipos – “namuna”) — bir individning barcha genlarining yig‘indisi.
Geterogamiya (getero – “har xil”, gamos – “nikoh”) — jinsiy hujayralarning qо‘shilishi. Erkak va urg‘ochi gametalar harakatchan, lekin urg‘ochi gametalar erkak gametalarga nisbatan yirik bo‘lishi bilan xarakterlanadi.
Geterotroflar — tayyor organik moddalar bilan oziqlanuvchi organizmlar.
Gibridologik usul — bir-biridan keskin farq qiluvchi (alternativ) belgilarga ega bo‘lgan organizmlarni chatishtirish va bu belgilarning keyingi avlodlarda yuzaga chiqishini tahlil qilish.
Gidrofil — suvda yaxshi eriydigan moddalar.
Gidrofob — suvda yomon eriydigan yoki umuman erimaydigan moddalar.
Glikoliz (glikos – “shirin”, lizis – “parchalanish”) — glyukozaning kislorodsiz muhitda parchalanishi.
Gomeostaz (gomeo – “bir xil”, stazis – “turg‘un”) — organizmlarning tuzilishi va funksiyalarining nisbiy turg‘unlik holati.
I
Individual rivojlanish, ya’ni ontogenez — organizmlarning zigotadan boshlanib to nobud bo‘lishigacha bo‘lgan davr.
Inversiya — xromosoma qismining 180° C ga aylanishi.
Irsiyat — ota-ona belgi va xususiyatlarining avlodlarda namoyon bo‘lishi.
K
Kallus — hujayralarning bo‘linishidan hosil bo‘lgan deyarli ixtisoslashmagan hujayralar massasi.
Kariokinez — yadroning bо‘linishi.
Klon — jinssiz kо‘payish natijasida hosil bо‘lgan bir hujayra yoki organizmning avlodlari.
Kodominantlik — genotipda ikki dominant genning bir-birini inkor qilmasdan belgilarni yuzaga chiqarishi.
Konsument (lotincha consume – “iste’mol qilaman”) — tayyor organik birikmalar bilan oziqlanuvchi va oziq tarkibidagi energiyani oziq zanjiri bo‘ylab uzatuvchi geterotrof organizmlar.
M
Matritsa — genetik axborot nusxasi kо‘chiriladigan asos, ya’ni DNK qо‘sh zanjirining biri.
Mikrobiologiya (yunoncha micros – “kichik”, bios — “hayot”, logos – “taʼlimot”) — mikroorganizmlar va ularning boshqa tirik organizmlarga ta’siri bilan shug‘ullanadigan fan sohasi.
O‘
O‘zgaruvchanlik — avlodlarda yangi belgi va xususiyatlarning namoyon bo‘lishi.
O
Ontogenez (yunoncha onton – “mavjudot”, genesis – “rivojlanish”) — organizmning individual rivojlanishi.
Oogamiya (oo – “tuxum”, gamos – “nikoh”) — jinsiy hujayralarning qо‘shilishi. Yirik, harakatsiz urg‘ochi gametalar mayda, harakatchan erkak gametalar bilan qo‘shilishi orqali sodir bo‘ladi.
Optimum (lotincha optimus – “eng yaxshi”) – omilning organizm o‘sishi, rivojlanishi va ko‘payishi samarali kechadigan diapazoni.
Osmos — erituvchining membrana orqali erigan modda konsentratsiyasi past muhitdan erigan modda konsentratsiyasi yuqori boʻlgan muhit tomon o‘tishi.
Ovogenez — tuxum hujayraning rivojlanish jarayoni.
Oziq zanjiri — bir bo‘g‘in (manba)dan ikkinchi bo‘g‘in (iste’molchi)ga moddalar va energiya o‘tadigan organizmlarning tizimli ketma-ketligi.
P
Pinotsitoz (yunoncha pino – “ichaman”, sitoz – “hujayra”) — moddalarning eritma holida membranadan hujayra ichiga o‘tishi.
Pleyotropiya — bir genning bir necha belgilarni nazorat qilishi yoki ko‘p tomonlama ta’siri.
Poliembrioniya — bir zigotadan bir nechta mustaqil embrionlarning rivojlanishi.
Poliploidiya — xromosomalar sonining karra marta ortishi.
Populyatsiya — morfofiziologik, genetik, ekologik, etologik jihatdan o‘xshash, kelib chiqishi umumiy bo‘lgan, o‘zaro erkin chatishib, nasldor avlod beradigan individlarning yig‘indisi.
Produtsent (lotincha producens – “yaratuvchi”) — anorganik moddalardan organik birikmalarni hosil qiluvchilar, avtotrof organizmlar.
Prokariot — hujayrasida membrana bilan chegaralangan yadrosi boʻlmagan yoki to‘liq shakllanmagan organizm (bakteriyalar).
R
Reaksiya normasi — bitta genotipning tashqi muhit sharoitiga qarab har xil fenotipni yuzaga chiqara olish chegarasi.
Redutsentlar (lotincha reduco – “qaytaraman”, “tiklayman”) yoki destruktorlar (lotincha destruo – “parchalayman”) — hayot faoliyati davomida organik qoldiqlarni anorganik moddalarga parchalaydigan geterotrof organizmlar (chirituvchi bakteriyalar, zamburug‘lar).
Rekombinatsiya — duragaylashda genlarning qayta taqsimlanishi natijasida avlodlarda ota-onalarida bо‘lmagan belgilarning yuzaga chiqishi.
Renaturatsiya (lotincha re – “yangilanish”) — omilning ta’siridan so‘ng oqsil asl holatini tiklashi.
T
Tabiiy tanlanish — yashash uchun kurashda foydali belgi, xossalarga ega organizmlarning yashab qolishi, bunday belgi, xossalarga ega bo‘lmaganlarining nobud bo‘lishi.
Tolerantlik (lotincha tolerantia – “sabr-toqat”) — ekologik omil ko‘rsatkichlarining tirik organizmlar yashashi mumkin bo‘lgan chidamlilik chegarasi.
Transduksiya — bitta bakteriya hujayrasidan ikkinchisiga faglar orqali genlarning o‘tishi.
Transformatsiya — bir organizm irsiy molekulasi har qanday bo‘lagining ikkinchi organizm irsiy molekulasi tarkibiga birikish hodisasi.
Translokatsiya — nogomologik xromosoma qismlarining almashinishi.
Trisomiya — xromosoma sonining bittaga ortishi (2n+1).
U
Urbanoekosistema (lotincha urbs – “shahar”) — inson tomonidan sun’iy yaratilgan va boshqariladigan ekosistema (shaharlar, shaharchalar).
Urug‘lanish — jinsiy hujayralarning qо‘shilish jarayoni.
V
Vektorlar — (genetika va molekulyar biologiyada) genetik materialni hujayraga kiritish uchun foydalaniladigan DNK molekulasi.
X
Xromosoma — hujayra siklining profaza va metafaza bosqichlarida xromatinning spirallashuvi natijasida hosil bo‘ladigan ixcham tanacha.
Xromosoma (yunoncha xroma – “bo‘yoq”, soma – “tana”) —shaklan yadrodan farq qiluvchi, ba’zi bo‘yoqlar yordamida bo‘yaladigan yadroning eng muhim tarkibiy qismi.
Ya
Yashash uchun kurash — organizmlarning o‘z hayotini saqlab qolishga hamda o‘z avlodlarining hayotini ta’minlashga qaratilgan joriy faoliyati.
