Вирус сўзини эшитганда бенихоя хаёлимизга биринчи навбатда компьютер вируси келади. Аммо ушбу мақоламизда одам ва ўсимликлар вируси ҳақида батафсил тўхталиб ўтамиз.
В И Р У С Л А Р
РЕЖА:
1. Вирусларнинг очилиш тарихи.
2. Вирусларнинг умумий хусусияти.
3. Вирусларнинг ривожланиши.
4. Вируслар таснифи.
5. Ўсимликларнинг вирусли касалликлари.
Одам, ҳайвон ва ўсимликларда маълум бўлган кўпчилик касалликларнинг қўзғатувчилари оддий микроскопда кўринмайди. Шунинг учун Л. Пастер бундай касалликларга бактериялардан бир неча юз марта кичик бўлган маълум микроорганизмлар сабабчи бўлади деб тахмин қилган эди. Н. Ф. Гамалея (1886) билан Д. И. Ивановскийларнинг (1892) илмий ишлари ўсимлик ва ҳайвонлардаги вирусларни ўрганишга асос солган бўлса, ўзбек олимлари вирусли касалликларни ўрганиш соҳасида катта ва самарали иш қилдилар. Ҳозирги пайтда ҳайвон, одам ва ўсимликларнинг юқумли касалликларини қўзғатувчи вирусларнинг 600 дан ортиқ тури маълум.
Вирусларнинг умумий ҳарактеристикаси
Вируслар асосан махсус фильтрдан ўтувчи микроблар синфига киради ва улар учун қўйидаги хусусиятлар ҳосдир:
1. Жуда ҳам кичик бўлиб, (7—20 мμ дан — 250—300 мμ гача) оддий микроскопда кўринмайди.
2. Фильтрланиш, яъни бактерияларни тўтиб қоладиган фильтрлардан бемалол ўтади.
3. Сунъий озиқ муҳитида ривожланмайди.
4. Паразит (тирик тўқима ҳужайрасида ривожланади ва ўзида моддалар алмашинуви бўлмайди).
5. Товуқ эмбрионида ва ривожланувчи тўқимали организмларда ривожланади.
Вирусларнинг таёқчасимон, шарсимон, кубсимон, сперматозоидсимон ва ипсимон шакли электрон микроскоп ва ультрамикротом ёрдамида яққол кўринади, лекин ташқи таьсиротда уларнинг шакли ўзгаради.
Елементар заррачалар. Махсус бўяш усуллари билан айрим вирусларни оддий микроскопда кўриш мумкин. Бундай вирусларга элементар заррачалар ёки таначалар дейилади. Масалан, товуқлар чечак касаллигининг 
Боррел таначаси, одам чечак касаллигининг Гуарниери таначаси, Пашен таначаси ва бошқалар шулар жумласига киради. Ушбу заррачаларни кўриш учун суртма препарат тайёрланиб, Романовский — Гимза ёки Герцберг усуллари билан бўялади ва микроскоп остида иммерсион система, билан текширганда улар қора, туқбинафша ёки қўнғир рангли коқкларга ўхшаш кўриниб, якка-якка ёки тўп-тўп ҳолатда жойлашган бўладилар.
Турли вируслар батафсил ўрганилгандан сўнг, уларнинг мураккаб тўзилганлиги аниқланди. Жуда ҳам кичик бўлишига қарамай, ҳар қайси вирус заррачаси ташқи томондан ички моддаларини сақлаб турадиган парда билан ўралгандир. Вируслар асосан нуклеопротеидлардан тузилган бўлиб, таркибида оқсилларнинг карбон сувлари ва ёглари бўлади. Нуклепротеидлар таркибида нуклеин кислоталаринннг бўлиши, вирусларда ўзак моддасининг борлигидан далолат беради. Кейинги пайтларда айрим вирусларда фермент борлиги аниқланган. Масалан, грипп вирусида нейроамилидаза, чучқаларнннг инфлюенция касаллигида муциназа ва бошқалар бўлади. Классификацияланмаган вирусларга юқумли гепатит вируси ва бошқалар киради.
Вирусларга қарши иммунитет
Бактерияларга қарши ҳосил бўладиган иммунитетга нисбатан вирусларга қарши ҳосил бўладиган иммунитет кам ўрганилган. Лекин улар бир хил йўл билан ҳосил бўлади, яъни организмга ёт бўлган тирик модданинг кириши натижасида иммунитет ҳосил бўлади.
Аммо фагоцитоз ҳолати вирусларга таьсир этмайди, чунки айрим вируслар лейкоцитларда ҳам ривожланади. Вирус касалликларига қарши туғма ва сунъий иммунитет бўлади: тугма иммунитет организмнинг ареактив ҳужайралари билан боғлиқ, яьни вирусга нисбатан сезгир ҳужайралар йўқ.
Суньий иммунигет икки хил бўлади: а) биопрепаратлар (вакцина ва иммунли зардоблар) юбориш натижасида ҳосил бўлса, у суньий орттирилган; б) организм бирор вирусли инфекция билан касалланиб согайиши натижасида ҳосил бўлса, у табиий орттирилган иммунитет дейилади.
Вирусларга сезгир организмдаги иммунитетнинг белгилари
1. Вируснинг организмга кирган ерида маҳаллий ацидоз, гипоқсия бўлади, температура кўтарилади, антителалар ҳосил бўлади, ингибитор ва интерферонлар ҳосил бўлади. 2. Вируслар сезгир ҳужайраларга етиб боргунча антителалар ва ингибиторлар ҳосил бўлади. 3. Ҳужайранинг ичида интерферон ҳужайрани ҳимоя қиладиган махсус суюқлик ажратилади. Ингибиторлар вирусларнинг кўпайишига тўсқинлик қиладиган махсус модда ва у ҳар қандай организмда бўлади, буни 1942 йили Фёрст аниқлаган. У куённинг зардоби билан грипп вирусига таъсир этганда, вируслар ҳалок бўлганлар. Ингибиторлар ҳам антителаларга ўхшаш таьсир этади, улар одам ва ҳайвон организмидаги суюқликларда, нафас олиш ва ҳазм қилиш эпителияларида, турли тўқима органларнинг экстрактларида бўлади. Ингибиторлар каттароқ ёшдаги организмда, айниқса сўлакда кўп бўлади, масалан, итнинг сўлагида бошқа ҳайвонларнинг сулагига нисбатан 10 баробар кўпдир. Интерферон вируснинг организмга кирган жойларида тезлик билан ҳосил бўладиган махсус модда бўлиб, специфик фактор ҳисобланмайди, лекин вирусларнинг ривожланишига тўсқинлик қилади. Вирус кирган жойда 18—24 соат ичида уларни нейтралловчи махсус антителалар ҳосил бўлади.
Вирусли касалликлар
Вирусли касалликлар табиатда кенг тарқалган бўлиб, ер шарининг исталган жойида маьлум, улар экинларга катта зарар етказади.
Вирус ўн миллионлаб вирус заррачаларидан (йирик молекулалардан) иборат ва қатъий тартиб билан жойлашган кристаллар ҳосил қилиши мумкин. Ноактав (тиним ҳолатидаги) вирус бир неча йил давомида ҳаёт белгиларини намоён қилмаслиги мумкин. Тамаки мозайкаси вируси унинг қуруқ баргларида 50 йилгача ва ундан ҳам узоқ ноактив ҳолатда сақланиши мумкин. У тирик ҳужайрага тушиши билан активлашиб кетади.
Вируснинг ўз энергия манбаи бўлмаслиги ва у озиқни мустақил, қайта ишлаб ўзлаштира олмаслиги учун ўзининг тириклигини таьминлай олмайди. Унинг таркибидаги нуклеин кислота ўсимлик ҳужайрасига тушиб, уни «ўзи учун ишлашга» мажбур этади. Бунда нормал ҳужайрадаги химиявий процесслар, тормозланади, вирус кўпайиши учун зарур бўлган химиявий процесслар кучаяди. Бу вақтда у тирик мавжудотларнинг иккита асосий хусусиятини намоён қилади: у ўзига ўхшаш индивидлар ҳосил қилади ва бу процесс давомида турғун ирсий ўзгаришларга, яьни мўтацияга қобилиятли бўлади.
Янги вирус заррачалари ҳосил бўлишида вирус компонентлари ҳужайрада алоҳида-алоҳида синтезланади ва шундан кейингина етук вирус заррасига тўпланади.
Одам касалликларининг анчасини, ўсимлик ва ҳайвонларнинг юзлаб касалликларини вируслар қўзгатади. Вируслар ниҳоятда кўп суюқликка аралаштирилганда ҳам активлигини йўқотмайди, масалан, тамакининг оддий мозайкаси вируси 109 марта суюлтирилганда ҳам ўсимликларни зарарлаш хусусиятини йўқотмаган. Айрим инфекция даврида ҳужайраларда вируслар сони жуда кўпайиб кетади. Тамаки мозайкаси билан зарарланган тамаки баргида барг вазнининг 10% ни (қуруқ модда ҳисобида) вирус ташкил этади, 1 л ўсимлик ширасида эса тахминан 2 г вирус бўлади.
Фитопатоген вируслар. Ўсимликларни касаллантирадиган вируслар фитопатоген вируслар деб аталади ва таркибига РНК кириши билан ҳарактерланади; шу билан бирга ҳайвонлар билан одамни касаллантирадиган вирусларга таркибида ДНК тўтувчи вируслар киради. Фитопатоген вирусларнинг яна бир хусусияти вирусларнинг ўсимликларга фақат шикастланган жойдан киришидир.
Вируслар ўсимликлар ҳужайрасига кириб, у ерда кўпаяди ва моддалар алмашинувини бўзиб, ўсимликларни касаллантиради.
Вирусли касалликларнинг белгилари жуда ўзига ҳос бўлиб, кўп ҳолларда уларни замбуруғ ва бактерияли касаллик белгиларидан фарқ қилиш мумкин. Ўсимликларнинг вирусли касалликларини ташқи белгиларига қараб икки катта группага – мозайка ва сариқкасаллигига бўлиш мумкин. Мозайка касаллигида барглар (камдан-кам бошқа органлар) мозайкаси кўзатилади; бунда барг пластинкасининг бир қисми тиниқ яшил рангини сақлайди, бошқа қисми оч яшил ёки сариқ рангга киради. Бунда барг олачипор, мозайкали бўлиб кўринади. Бундан ташқари, вирусли касалликларда баргларда ҳалқали доғлар, барг (поя, мева) айрим қисмларининг нобуд бўлиши (некроз) кўзатилади. Барг томирлари буйлаб жойлашган ва баргнинг орқа томонндан,
айниқса, яхши кўринадиган некроз доғлари, штриҳлар ҳам вирусли касалликларга ҳос хусусиятдир. Вируслар ўсимликларда яна ҳам кучли ўзгаришлар ҳосил қилиши мумкин, масалан, паст бўйлилик баргларнинг майдаланиши, буралиши ва шаклининг ўзгариши, қинғир-қийшиқлиги, гулларнинг кўкариши ва ҳоқазо.
Барг пластинкасининг бўтунлай сарғайиб кетиши билан сариқ касаллиги мозайкадан фарқ қилади: мозайка ранги бўлмайди, бунда ўсимликларнинг шакли жуда ўзгариб, паст бўйли, ниҳоятда серқанча , гуллари қинғир-қийшиқ бўлиб қолади, гулнинг бир қисми бўтунлай ривожланмай қолади, бошқа қисми эса нормал ривожланади, тожбарглари кўпинча кўкариб кетади, баьзан гул ўрнида новда ёки редукцияланган барглар ёки яшил гул марказида ҳақиқий барг ҳалқаси ҳосил бўлади. Сариқтипдаги касалликларда ўсимликларнинг анатомик тузилиши ва функционал фаолияти қаттиқ бўзилиши кўзатилади.
Ўсимликлар касалланганда вирус заррачалари унинг ҳужайралари ичида бўлади. Ўсимлик вируслари ўсимликлар шикастланмасдан туриб ҳужайра ичига кира олмаганлиги учун вирусли касалликларнинг кўпи табиатда оғиз аппарати санчиб-сурувчи типда тузилган ҳашаротлар: шира, чирилдоқ, қурт, трипс, калқондорлар воситасида тарқалади. Вируслар каналар воситасида ҳам тарқалиши аниқланган (масалан, бугдойнинг йўл-йўл мозайкаси). Ҳашаротларсиз юқадиган вируслар ҳам бор. Бу йўқишнинг қонтакт усули ҳисобланади. Ташувчи ҳашаротлари номаьлум бўлган вируслар ҳам учрайди. Масалан, тамаки мозайкаси вируси ва картошканинг Х- вируси шира ва бошқа ҳашаротлар билан тарқалмайди, лекин механиқавий йўл билан осон юқади. Картошканинг Х-вируси касалланган барглар соғломларга яқинлашганда ўтади. Шамол вақтида барглар бир-бирига тегиб, асосан микроскопик майда тукчалар синиши ҳисобига кўтикула бир оз шикастланиши туфайли вируслар юқади. Ана шу шикастланган жойлардан вирус заррачалари соғлом ўсимликларга ўтади. Кейинги вақтларда Х-вирус Синчитриум cидобиотиcум замбуруғи (фикомицетлар) орқали ҳам соғлом ўсимликларга ўтиши тўғрисида маьлумотлар пайдо булди.
Вируслар зарарланган ўсимликлардан олинган уруғлар орқали ҳам йўқиши мумкин. Бодрингнинг яшил ва оқ мозайкаси, ловиянинг оддий мозайкаси, помидор мозайкаси, люпиннинг қорайиши ва соя мозайкасини қўзғатувчилар ана шундай вирусларга киради. Мозайка касалликларини қўзғатувчи вирусларнинг кўпчилиги уруғ билан ўтиши мумкин. Вируслар тугунакларда сақланиб, тугунаклар орқали ўтиши мумкин, масалан, картошка вируслари. Мева ва сабзавот экинлари вируси кўчат билан ўтиши мумкин.
Қанча роқда сақланиб, ўсимликларни қанча роқ орқали зарарлайдиган вируслар ҳам бор. Масалан, тамаки некрози вируси ана шундай вирусдир.
Бегона ўтлар ҳам вирус резерватори бўлиб хизмат қилиши мумкин. Сариқтипдаги вирусли кўп касалликларнинг бегона ўтларга боғлиқлиги аниқланган.
Ўсимликлар вирусли касалликларининг ривожланиши ва тарқалиши кўп жиҳатдан ташқи шароитга боғлиқ. Кўпинча бирор температура вирусли касалликларнинг мавсумий ва географик тарқалишини белгилайди. Температура инфекция тарқалишига, касаллик белгилари (симптомлари) намоён бўлиши ҳарактерига таьсир кўрсатади. Температура шароити вирус ташувчилар сонига таьсир этиши мумкин, бу эса ўз навбатида, ўсимликларнинг зарарланишида ўз ифодасини топади, касаллик белгилари ҳарактерига ва ўсимликларнинг зарарланиши даражасига таь¬сир этади.
Тамаки температура муьтадил (10° дан юкори) бўлганда мозайка вируси билан энг кўп зарарланади, температура ортиши билан зарарланиш даражаси пасаяди, 35° да эса касаллик аломатлари (симптомлари) яширин ҳолатда бўлади. Температурага қараб симптомлар тури ҳам ўзгариши мумкин.
Ёруғлик таьсири ҳам симптомлар намоён бўлишида ўз ифодасини топиши мумкин. Одатда, суст ёруғлик тамаки некрози вирусига таьсир этиб, некроз авж олиб кетишига сабаб бўлади. Натижада тамаки барглари кўриб қолади. Баьзи вирусли касалликларда кўзатиладиган мавсумий ривожланиш кўпинча ёруғлик кучининг ҳар хиллигига боғлиқ. Ёруғлик зарарланиш интенсивлигига, унинг ривожланишига, унинг асари сифатида вируслар ўсимликларга келтирадиган зарарнинг кам-кўплигига таьсир этади. Вирусли касалликларга қарши кўрашда олдини олиш чоралари асосий аҳамиятга эга. Бунда соғлом кўчат ва уруғ йетиштиришга ва фойдаланишга алоҳида аҳамият бериш керак. Вируслар бегона ўтларда сақланганлиги учун бу ўтларни албатта йўқотиш керак.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1. Бурхонова Х.К., Муродов М.М. Микробиология. Тошкент, «Ўқитувчи», 1975.
2. Ваҳобов А., Иноғомова М. Микробиология. УзМУ. Тошкент, 2000.
3. Бакулина Н.А. и др. Микробиология. Тошкент. Медицина, 1979.
4. Мустакимов Г.Д. Ўсимликлар физиологияси ва микробиология асослари. «Ўқитувчи». Т. 1995.
5. Работнова И.Л. Обшая микробиология. М. Всш. школа, 1966.
6. Федоров М.В. Микробиология. Тошкент. «Ўқитувчи», 1966.
7. Иногомова М. Микробиология ва вирусология асослари. Тошкент, 1983.