Ўқитувчилик касбининг ўзига хослиги ўз ҳуқуқ, дунёқараш, ўз эътиқоди ва
ўз индивидуал хусусиятларига эга бўлган ўқувчилар билан доимий мулоқотда бўлишга нисбатан интилишнинг кучли эканлигидир.
Шу ўринда таъкидлаш жоизки, ҳар бир ўқитувчи ҳам индивидуал, ғайриоддий, ўзига хос хусусиятлар ва шахс сифатларига эгадир. Унинг шахси қанчалик ёрқин ва мустақил бўлса, унинг касбий маҳорати шунчалик юқори ва ўқувчи шахси шаклланишига шунчалик кўп аҳамиятлидир. “Ўқитувчи абадиятга тегинади: ҳеч ким уни таъсири қачон тугашини айта олмайди”. Бу эса ўз навбатида ўқитувчи шахсининг жамият ҳаётида энг керакли инсон эканлигини кўрсатади.
Маълумки, ўз касби билан шуғулланаётган педагогларимиз нафақат ўз соҳаларига доир билим, кўникма ва малакаларга балки, педагогик такт, маҳорат ҳамда қобилиятларга ҳам эга бўлишини тақзо этмоқда. Чунончи, ўқитувчининг мавжуд билимларини ўқувчиларга етказишда педагогик маҳорат асосий ўрин эгаллайди. Шу нуқтаи назардан олганда, педагогик маҳоратнинг етакчи жиҳатлари қуйида саналган сифатларда ўз аксини топади.
Ўқувчилар фаолиятини уларнинг ҳар бири ўз лаёқатлари, қизиқишларини, қобилиятларини тўлақонли ривожлантириш имкониятига эга бўлишлари учун ташкил эта олиш кўникмаси. “Нутқ фикрларини ривожлантириб, дастлаб унинг схемасини тингловчи онгига сингдириши лозим, шундан сўнг кўргазмали ҳолатда уни тасаввурга тақдим этиш лозим ва ниҳоят юмшоқлик, эҳтиёткорлик билан уни тинглаётган юракка қўйиш лозим, шундан сўнг тингловчи сизнинг ҳарбий-аскарингиздир, ўзи ҳеч қачон сиздан қочиб кетмайди, ҳатто сиз уни эркинликка қўйиб юборсангиз ҳам, доимо сизнинг мўмин мижозингизга айланади”.
Болани “кўра олиш” қобилиятини эгаллаш – ҳатто улар фаоллигининг баъзи салбий ифодали ҳаракатларига ақл ва эътибор билан ёндашилганда кейинчалик позитив натижаларни бериши мумкин бўлган афзалликларни ажрата билиш кўникмасидир. Шу ўринда эътибор беришимиз керакки, асло яхши кўриб бўлмайдиган ўқувчи бўлмаслигини тушуниш лозим.
Ўқитувчи нутқи фикрни уйғотиши ва уни тетик ҳолда ушлаб тура олиши лозим. “Ўқитувчилар учун сўз ўз фикрларини ухлатиш учун эмас, бошқалар фикрларини уйғотиш учун берилган”. Шунинг учун дарсда нафақат нима айтиш, балки уни қандай айтиш ҳам муҳим саналади.
А.С.Макаренконинг таъкидлашича, педагогик маҳорат ҳам овозини тўғри қўя олиш ҳам ўз шахсини бошқара билишдан иборат бўлар экан. Ўз тажрибасини намоён этиб, у “бу ёққа кел” жумласини 15-20 хилда айтишга ўрганганида ҳақиқий маҳорат эгасига айланганлиги ҳақида гапиради.
Ўқитувчининг ўз нутқи интонациясини хилма-хил тусга кирита олиши ўқувчилар диққатини ушлаб туришга ёрдам беради. Ҳазилнинг катта бўлмаган қисми маълумотларнинг ифодалашнинг ўзига хос жозибасини кўрсатади.
Ўқитувчи дикцияси, талаффуз қилиш ва жумлалар тузишнинг аниқлиги ўқитувчи нутқ маданиятини шакллантиради. А.П.Чеховнинг “Зерикарли воқеалар” асарида кекса ўқитувчи шундай дейди: “Мен ўз нутқим адабий бўлишига, аниқловчилар қисқа ва аниқ, жумлалар иложи борича содда ва
чиройли бўлишига интиламан”.
Таълим ва тарбия жараёни, ҳар қандай ривожланиш каби, қарама-қаршиликлар ва низоларсиз мумкин эмас. Шунингдек ҳозирги кунда ҳам бундай низолар йўқ деб айта олмаймиз. Ижтимоий соҳа олимларининг фикрига кўра ўқитувчи ва ўқувчи ўртасидаги зиддиятлар қуйидагича таснифланиши мумкин:
- ўқувчининг ҳаракатига ютуқларига ва ўқишдан ташқари топшириқларнинг бажарилишига;
- ўқувчининг мактаб ва мактабдан ташқари қоидаларига амал қилмаслиги;
- муомала, ўқитувчи ва ўқувчи ўртасидаги шахсий-эмоционал муҳит;
- баъзи ота-оналарнинг бетарбия эканлиги.
Фаолият низолари
Ўқитувчи ва ўқувчи ўртасидаги низо ўқувчининг таълим вазифасини бажаришдан ёки унинг ёмон бажарилишидан воз кечишида намоён бўлади. Бу турли сабабларга кўра содир бўлиши мумкин: чарчоқ, ўқув материалларини ўзлаштиришдаги қийинчилик ва баъзан ўқувчига аниқ ёрдам бериш ўрнига ўқитувчининг муваффақиятсиз сўзлари. Бундай низоларга кўпинча ўқувчининг дарсни ўзлаштиришда қийинчиликларга дуч келганда, шунингдек, ўқитувчи қисқа вақт ичида синфда дарс берганида ва у билан ўқувчилар ўртасидаги муносабатлар ўқув ишлари билан чекланганда шароит яратилади. Бундай ҳолатлар бошланғич синфларда кам учради. Чунки бошланғич синф ўқитувчилари ўқувчиларни характерини билиши ва дарсдан ташқари қайғуриши билан ажралиб туради.
Ҳаракатлар зиддиятлари
Педагогик ҳолат, агар ўқитувчи ўқувчининг ҳаракатини таҳлил қилишда хато қилса, унинг сабабларини аниқламаган ёки асоссиз хулоса чиқарган бўлса, зиддиятга олиб келиши мумкин. Aхир, худди шу ҳаракатлар турли сабабларга кўра белгиланиши мумкин. Ўқитувчи ўқувчиларнинг хатти-ҳаракатларини ўзгартиришга ҳаракат қилади. Лекин ўқувчи бунинг сабабини тўлиқ тушуна олмай, ўзича фикр юритади. Ўқитувчи эса тушунтириб ўтирмасдан тартибга амал қилишини талаб қилади. Ўқувчи эса тушунмаганлиги учун ўқитувчида тўла асос йўқ деб ҳисоблайди.
Зиддиятларни бартараф қилиш
Ўқитувчи низолашишда ўз позициясини тўғри аниқлай олиши керак. Aгар синф жамоаси унинг тарафида ишлаётган бўлса, унда бу вазиятдан энг яхши йўлни топиш осонроқ бўлади. Aгар синф интизомни бузувчи ўқувчи билан бир хил ўйласа бу салбий оқибатларга олиб келади (масалан, низолар сурункали ҳодиса бўлиши мумкин).
Вазиятдан яхши чиқиш учун ўқитувчи ўсмирнинг ота-онаси билан муносабат ўрнатиши керак.
Кўпинча ўқитувчининг юқори синф ўқувчилари билан алоқаси бошланғич синф ўқувчилари билан бир хил принципларга асосланади. Бундай муносабатлар ўсмирнинг ёш хусусиятларига мос келмайди, биринчи навбатда, унинг ўзи ҳақидаги ғояси — катталарга нисбатан тенг мавқега эга бўлиш истаги ётади. Можарони муваффақиятли ҳал қилиш учун ўқитувчи юқори синф болалари билан муносабатларнинг янги турига ўтишда ўқувчиларнинг руҳий тайёргарлигини таъминлаш керак. Бундай муносабатларни қуришнинг ташаббускори катталар бўлиши керак.
Профессор В. И. Журавлев раҳбарлигида ўтказилган мактаб ўқувчилари ўртасидаги сўровномага кўра, ўқувчиларнинг 80 фоизи бир ёки бир нечта ўқитувчиларга нисбатан нафратда эканлиги ҳолати кузатилган. Ушбу муносабатларнинг асосий сабаблари сифатида ўқувчилар қуйидагиларни айтадилар:
- ўқитувчилар болаларни яхши кўрмайди — 70%;
- ўқитувчининг салбий шахсий фазилатлари — 56%;
- ўқитувчи томонидан ўз билимларини ноҳақ баҳоланиши— 28%;
- ўқитувчи ўз мутахассислигига эга эмас — 12%.
Зиддиятлар сабаблари
Ҳозирги замонда ўқувчилар турли манбаалар орқали мустақил билим олишлари ва ўрганишлари мумкин. Ота-онаси ёки репититор томонидан оз бўлсада билимга эга бўлиши мумкин. Фанни ўқитувчичалик яхши билмасада, бир қисмини ўрганиб олиб ана шу мавзу бўйича ўқитувчи бераётган билимни таққослаштиради. Aгар ўқитувчи саёз билим берса ёки хато айтса буни сезган ўқувчида ўқитувчига нисбатан ҳурмат йўқолади. Буни албатта ёнидаги синфдошларига айтиб мақтанади. Бу эса умумий ҳолда дарсга қулоқ солмаслик ва фанни хурмат қилмаслик, охир-оқибатда фанни ўзлаштириш истагининг йўқолишига олиб келади.
Зиддиятларнинг келиб чиқиш сабаларининг яна бир омили бу яшаш шароитининг яхши эмаслиги. Aгар ўқитувчи стресс ҳолатида бўлса ўқувчига нисбатан адолатсиз ҳатти-ҳаракат қилиши, ўзи билмаган ҳолда юқоридаги хатоларга йўл қўйиши мумкин. Ўқувчида ёмон турмуш тарзи бўлса нафақат ўқитувчи балки ён атрофдаги ҳамма билан зиддиятли ҳолат ва оғир психологик жараён ҳолат юзага келиши мумкин.
P.S. Ўқитувчи ва ўқувчи ўртасидаги муаммоли вазиятларда икки томоннинг ҳам вазиятини яхшилаб ўрганиб, алоҳида суҳбат асосида ҳал қилиш энг мақбул йўлдир. Кўп ҳолларда ўқувчилардаги жиззакилик ва беодоблик унинг оилавий ёхуд шахсий муаммолари борлигини билдиради.
