Янги ўқув йилидан бошлаб айрим мактабларда янги баҳолаш тизими тажриба-синов тариқасида амалиётга тадбиқ этилмоқда. Бугунги кунга келиб, барча фанлардан дастурлар босқичма-босқич тажриба-синов сифатида ўқув жараёнига олиб кирилмоқда. Ушбу саҳифада янги баҳолаш тизими ҳақида батафсил маълумот олишингиз мумкин.
Анъанавий (эски) баҳолаш тизимида объективлик энг катта муаммолардан бири бўлиб келган. Бунга сабаб, тизимнинг деярли 90 фоизи инсон омилига асосланган эди. Яъни, ўқувчи билимига бериладиган баҳо биргина ўқитувчининг муносабатидан келиб чиқиб белгиланган. Мазкур баҳолаш тизимида эса, инсон омилини имкон даражасида минималлаштириш кўзда тутилади. Баҳолаш тизими икки турга – Сумматив ва Форматив баҳолаш тизимига бўлинади.
Сумматив баҳолаш – маълум даврда ёки маълум боб юзасидан берилган билимларнинг даражасини аниқлашга қаратилган бўлади. Яъни, бунда ўқитувчи муайян миқдорда мавзуларни қамраб олган бобни ўқувчига етказиб бергач, ўқувчиларнинг ушбу боб юзасидан олган билимлари аниқланади. Эски баҳолаш тизимида бу назорат иши кўринишида мавжуд бўлган.
Форматив баҳолаш – ўқувчи дарс жараёнида баҳоланиб борилаверади. Мазкур баҳолаш тизимининг асл моҳияти, у ўқувчи билимини эмас, ўқитувчи ўзининг дарсини баҳолаши ва унга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиши мақсадида жорий қилинган.
Афсуски, бизда бунинг аксини кўришимиз мумкин. Бизда бу тизимда ўқувчининг билими баҳоланганлигини кўришимиз мумкин. Халқаро тажрибаларга назар соладиган бўлсак, форматив баҳолаш расмий мақомга эга эмас. Унда ўқитувчи томонидан ўқувчига турли мақтов сўзлари орқали руҳлантириш берилади, бироқ шу билан бир қаторда ўқитувчи ўқувчининг иштироки орқали дарсни қай даражада етказиб бера олганини анализ қилади. Ўтган дарсда йўл қўйилган хато ва камчиликлар эътиборга олинади.
Юқорида айтганимиздек, анъанавий баҳолаш жараёнида форматив баҳолаш тизими умуман бошқа мазмун-моҳият касб этиб келмоқда. Айнан мана шу нотўғри талқин қилинган тизим туфайли, таълим самарадорлигини ўқувчининг ўзлаштириш даражасини, умумий ўқувчиларнинг ўзлаштирган даражасига қараб баҳолаб келганмиз. Оддий тилда тушунтирадиган бўлсак, ўқитувчи синфга кириб мавзу ўтишни бошлайди. Биламизки, бола психологиясида боланинг ўта кузатувчан бўлиши тасдиқланган. Ўқувчи ҳам ўқитувчининг дарс ўтиш техникаси ва психологиясидан бохабар бўлгач, етарлича билимга эга бўлмай туриб ҳам дарс жараёнида фаоллик кўрсатгиси ва шу орқали ўқитувчининг эътиборини тортгиси келади. Ўқитувчилар эса болада билим савияси қай даражада эканлигидан қатъий назар унинг дарс жараёнидаги фаоллигини ҳисобга олиб, унга юқори баҳо қўйишга ҳаракат қилади. Айнан назорат ишлари пайтида эса дарс давомида доим юқори баҳо олиб келган ўқувчининг билим савияси юзага чиқади.
Сумматив тизимда эса, бола ўқишда давом этади, фақат ўқитувчи томонидан кундалик баҳоланмайди. Ўқувчи муайян бобни якунлагандан кейин, ўқувчи қандай билимларга эга бўлиши кераклиги, болада қандай кўникма ва тажриба шаклланиши лозимлиги ҳақидаги савол ўртага ташланиб, шунга мос тарзда топшириқ ишлаб чиқилади. Айнан шундагина ҳар бир ўқувчига нисбатан муносабат бир хил бўлади. Баҳолашда объективлик юзага келади.
Ўқитувчи ҳар бир боланинг ишини текширар экан, ўқувчининг мавзуни қай даражада тушунганлиги, унинг айнан қайси мавзуда қийинчиликка учраётгани, яъни умумий қилиб айтадиган бўлсак, боланинг дарс давомида олган билим даражасини ва уни тузатишда қайси жиҳатига эътибор бериш кераклигини ўзи учун билиб олади. Бунда ўқитувчи ҳар бир болага индивидуал ёндашади. Синфдаги ўқувчиларнинг неча фоизи ўтилган мавзуни тўлиқ ёки қисман тушунганлиги намоён бўлади ва ўқувчининг мавзуни эгаллаш коеффисиентига қараб ўқитувчи бир вақтнинг ўзида ўз ишини баҳолаш имконига эга бўлади.
Айни пайтда 365 та мактабда жорий этилган сумматив баҳолаш тизимининг ўзига хос томонлари нимада?
Мазкур саволларга Мактабгача ва мактаб таълими вазирлиги Таълим ташкилотларини давлат аккредитациясидан ўтказиш бўлими бошлиғи Сардор Раҳимбоев ва Ахборот коммуникацияларини жорий этиш ва рақамлаштириш бўлими етакчи мутахассиси Арслонбек Раҳмонқулов жавоб беришди.
Форматив баҳолаш тизимини ҳам бутунлай инкор эта олмаймиз, албатта. Унинг ҳам ўзига яраша ижобий томонлари бор. Масалан, ҳар сафар меҳнати учун баҳоланиш, рағбатлантирилиш бола учун мотивация бўлади. Кейинги дарс учун янада кўпроқ тайёрланиш ва фаолроқ бўлишга интилади.
Сумматив баҳолашни 100 баллик система асосида оладиган бўлсак, бола:
100-86 балл оралиғида — 5 баҳога,
86-65 балл оралиғида — 4 баҳога,
65-45 балл оралиғида — 3 баҳога эга бўлади.
Ўқувчи эга бўладиган баллнинг 10 фоизи форматив баҳолаш тизимида бўлади. Бунда ўқувчи ўқув чораги давомидаги дарсдаги иштироки, фаоллиги орқали 1 дан 10 баллгача бўлган тизимда баҳоланади. Қолган 90 баллни эса Сумматив баҳолаш тизими асосида олади.
Суммативнинг ўзи икки турга бўлинади:
- БСБ (BSB) — боб бўйича сумматив баҳолаш;
- ЧСБ (CHSB) — чорак бўйича сумматив баҳолаш.
ЧСБ йилда мавжуд бўлган чорак миқдорида қўйилади. Яъни ўқувчи йилда 4 маротаба ёки баъзи (ҳафтада 1 маротаба ўтиладиган) фанлар кесимида йилда 2 марта топширади. ЧСБ бир ўқув йили давомида 40 балл, БСБ 50 балдан иборат бўлади.
БСБ фан ўқитувчиси томонидан дарс давомида ёзма шаклда олинади. Унинг шаффофлигини таъминлаш ва тарқалиб кетишининг олдини олиш мақсадида ҳар бир синф учун алоҳида вариант ишлаб чиқилади. Бунда саволлар даражаси ўзгаришсиз қолади. ЧСБ эса чорак якунида эълон қилинган ЧСБ ҳафталиги доирасида олинади. Ўқувчи синф кесимида тақсимланган ЧСБ ҳафталигида онлайн платформа орқали топширади. Моддий техник жиҳатдан имконияти чекланган мактаблар уни қоғозда ўтказиши мумкин бўлади.
Ўқувчининг ЧСБ даги бали платформа орқали кўрсатилади. Яна бир афзаллиги, ота-оналар томонидан ўқитувчига билдириладиган салбий эътирозларга ўрин қолмайди. Ўқув йили бошланишидан аввал барча ота-оналарга мазкур тизим ва унинг афзалликлари ҳақида батафсил маълумот бериб ўтганмиз. Шу ўринда савол туғилади. Бола ҳар бир дарсга тайёргарлик кўрса-ю, унга ўқитувчи томонидан мотивация бўлмаса? Ёки айтайлик, ўқувчи дарс давомида баҳоланиб борилмаса, ота-она фарзандининг билим савияси қай даражада эканлигини қандай билиши мумкин? Мактабда электрон журнал юритилади. Унда мавзу юзасидан маълумот ва тақдимотлар, дарс жадвали жойлаштириб борилади. Ҳар бир ўқувчи учун логин-парол берилади. Дарсда фаол қатнашган ўқувчи учун A, B, C даражадаги фидбек берилади. Буларнинг барчаси ота-она учун фарзандининг дарслардаги фаоллигидан хабардор бўлиши, ўқувчини эса янада фаолроқ бўлишга ундайди.
Боб бўйича сумматив баҳолаш (БСБ) ишлари фақатгина савол-жавоб ёки тест кўринишида бўлмай, лаборатория ишлари, фан доирасида яратилган лойиҳа иши, ёзма ва амалий иш кабиларни ўз ичига олади.
